Το τέλος της τυπογραφίας
Γνωστή εταιρία πώλησης βιβλίων, χάρτινων και ηλεκτρονικών, ανακοίνωσε πρόσφατα ότι οι μηνιαίες ηλεκτρονικές πωλήσεις ξεπέρασαν τις χάρτινες. Δεν ξέρω αν πρέπει να χαρώ για λογαριασμό του περιβάλλοντος, δηλαδή για τα δέντρα που δεν κόπηκαν, αν και σε πολλές περιπτώσεις υποθέτω πως η ορθολογισμένη χρήση του δάσους είναι προτιμότερη από την παραμέληση και τις καλοκαιρινές φωτιές. Εκείνο που με απασχολεί αυτή την ώρα είναι η αισθητική της ανάγνωσης, που διατρέχει μεγάλο κίνδυνο.
Πολλές απ' τις τεχνολογίες που βρίσκονται γύρω μας, που διαμορφώνουν το κοντινό μας περιβάλλον, είναι πιο πρόσφατες απ' ότι νομίζουμε και αρκετές είναι καταδικασμένες να ζήσουν λίγο. Ο κόσμος είναι γεμάτος ασφαλτοστρωμένους δρόμους, αλλά οι περισσότεροι είναι του τελευταίου αιώνα και σε κάθε περίπτωση ήταν άγνωστοι πρίν το 1830. Παρόμοιες καταστάσεις ισχύουν για τα (σταθερά) τηλέφωνα και τα ραδιόφωνα, που σιγά σιγά οδεύουν προς την εξαφάνισή τους. Τα βιβλία είναι βέβαια παλιότερη εφεύρεση, αλλά τα τυπωμένα βιβλία είναι πιο πρόσφατα, μετρούν μόλις κάτι παραπάνω από πέντε και μισό αιώνες, και φαίνονται επίσης να οδεύουν προς την παρακμή. Στη διάρκεια αυτών των αιώνων η τυπογραφία εξελίχθηκε τόσο τεχνικά όσο και αισθητικά. Είναι αμφίβολο αν τα νεότερα βιβλία μπορούν από καλλιτεχνική άποψη να θεωρηθούν καλύτερα από τα εικονογραφημένα χειρόγραφα, αλλά τέλος πάντων αυτά δεν ήταν είδος μαζικής κατανάλωσης, ήταν για τα μάτια λίγων. Η τυπογραφία, φροντίζοντας για τα μάτια και για το χρόνο των πολλών, προσπάθησε κατά κύριο λόγο να δημιουργήσει κείμενα ευανάγνωστα. Ταυτόχρονα έγιναν πολλές προσπάθειες να συνδυαστεί η αισθητική με τη χρηστικότητα, αν και δε λείπουν οι καθαρά αισθητικές προσπάθειες. Παράδειγμα του παραπάνω συνδυασμού δίνουν βιβλία που έχουν κάποια σχέση με συγκεκριμένους τόπους, οπότε διακοσμούνται με υπέροχους χάρτες. Τα μυθιστορήματα του Ιουλίου Βερν έδειχναν τόπους μακρινούς και εφευρέσεις ανήκουστες ως τότε. Βιβλία που έχουν να κάνουν με τις εικαστικές τέχνες δε χάνουν την ευκαιρία να διακοσμούνται με αντίστοιχες εικόνες.
Αλλά η βασική τέχνη της τυπογραφίας έχει να κάνει με ένα συνδυασμό αφενός φιλικής στο μάτι εικόνας του κειμένου για χάρη της ευκολότερης ανάγνωσης και κατανόησής του και αφετέρου ενός λεπτού γούστου στους τρόπους επίτευξης του εν λόγω στόχου. Η άποψη αυτή πρεσβεύει ότι ένα καλό βιβλίο είναι κάτι παραπάνω από μια συμπαθητική τυπογραφική σειρά και λέξεις τακτοποιημένες με κάποια επιμέλεια πάνω στο χαρτί. Κατ' εξοχήν το βιβλίο του Bringhurst δίνει μια καλή περιγραφή αυτής της άποψης. Φωτισμένοι ειδικοί των υπολογιστών, όπως ο Donald Knuth, προσπαθώντας να βάλουν τον υπολογιστή να δουλέψει στην υπηρεσία της βελτίωσης της αισθητικής του τυπωμένου κειμένου, επινόησαν συστήματα ηλεκτρονικής "στοιχειοθεσίας", όπως το LaTeX.
Και ξαφνικά ήρθαν οι e-readers και το "ηλεκτρονικό μελάνι", δηλαδή μια τεχνολογία που δημιουργεί μια "οθόνη" που μοιάζει με το τυπωμένο χαρτί. Η τεχνολογία αυτή φιλοδοξεί κυρίως να προσφέρει διάβασμα πιο φιλικό στο μάτι από την κλασσική οθόνη υπολογιστή κι αυτό είναι το κλασσικό της επιχείρημα προώθησης στην αγορά. Τα πιο πολλά από τα formats που χρησιμοποιούν οι e-readers δεν κάνουν σχεδόν τίποτε παραπάνω από το να χωρίζουν ένα συνεχές κείμενο σε γραμμές προσαρμοσμένες στο μέγεθος της οθόνης και των γραμμάτων της επιλογής του αναγνώστη. Αν το κείμενο έχει εικόνες, υποσημειώσεις, υπέρτιτλους, υποσημειώσεις κ.λπ., όλα αυτά πέφτουν περίπου όπου λάχει. Βιβλία σπάνιας αισθητικής στο χαρτί έχουν ηλεκτρονικές εκδόσεις που θυμίζουν το γνωστό "πλίνθοι και κέραμοι ατάκτως ερριμμένα".
Βέβαια το χαμηλής τυπογραφικής ποιότητας κείμενο είναι παλιότερη "επινόηση" και ήρθε ευθύς αμέσως με την εμπλοκή του υπολογιστή στη συγγραφή κειμένου. Είναι κοινό μυστικό πως οι επεξεργαστές κειμένου, παρά τις βελτιώσεις τους, ακόμη βρίσκονται πολύ πίσω από ένα καλό στοιχειοθέτη και εν πάση περιπτώσει πέρασαν μερικές δεκαετίες όπου το κείμενο που έβγαζαν δεν ήταν μακριά από τις παραπάνω πλίνθους. Ύστερα ήρθαν οι διαδικτυακές συλλογές κειμένων, όπως π.χ. το θαυμαστό για τον πλούτο των κειμένων που προσφέρει project Gutenberg, που παρά την ονομασία του όμως δεν έκανε πολλά για την τυπογραφική εμφάνιση των κειμένων. Η τελευταία απαιτεί χρόνο και κόπο είναι η αλήθεια. Όμως προσπάθειες όπως το project Gutenberg συνοδεύονταν από μια εντύπωση λύσης ανάγκης, ότι δηλαδή διευκολύνεται η πρόσβαση καθενός στην πρωτογενή και ουσιαστική πληροφορία, που είναι το ίδιο το κείμενο, θυσιάζοντας την αισθητική. Αν ζω σε μια μακρινή περιοχή και δυσκολεύομαι να βρω βιβλιοθήκες και βιβλιοπωλεία, αν δε θέλω να διαθέσω χρήματα για χάρτινα βιβλία, αν
είμαι ερευνητής και θέλω να μελετήσω ένα δυσπρόσιτο κείμενο χωρίς να ταξιδέψω ή να καταφύγω στη μεταφορά δεμάτων απ' το ταχυδρομείο, μπορώ να κάνω ορισμένες ποιοτικές παραχωρήσεις ως προς την οπτική και αισθητική ποιότητα του κειμένου. Οι παραχωρήσεις αυτές ήταν ως τώρα συνειδητές και ήταν σε γνώση μου ότι αυτό που χρησιμοποιώ ήταν αν όχι μια λύση ανάγκης, τουλάχιστον μια λύση κατώτερη από τα συνήθη βιβλία.
Όμως η έλευση των e-readers, και μάλιστα αυτών με τις πιο μικρές οθόνες, νομιμοποίησε το χύδην κείμενο, κυρίως με το τεχνικό επιχείρημα της εύκολης προσαρμογής σε κάθε είδους οθόνη. Τώρα τα e-books πωλούνται σε σχεδόν χύδην μορφή (δηλαδή με ελάχιστη μορφοποίηση) και ονομάζονται "ηλεκτρονικά βιβλία", όχι π.χ. "ηλεκτρονικά κακέκτυπα", επομένως στα μάτια του αναγνώστη το χύμα εμπεδώνεται ως "νόμιμη" μορφή εμφάνισης του κειμένου. Κι αυτό ενώ υπάρχουν πιο αξιοπρεπείς μορφές (όπως το pdf) και λύσεις που θα διατηρούσαν τα καλά της χάρτινης τυπογραφίας στην εποχή της ηλεκτρονικής τοιαύτης.
Παρήγορο είναι το γεγονός ότι η επιστημονική κυρίως βιβλιογραφία δεν υποχώρησε στην τάση για χύδην κείμενο. Τα ηλεκτρονικά επιστημονικά περιοδικά τυπώνονται στην ίδια μορφή με τα αντίστοιχα χάρτινα. Αυτό βέβαια συνέβη πρώτα πρώτα εξ ανάγκης, επειδή τα μαθηματικά ή τα σχήματα πρέπει να παραμένουν αλώβητα, γεγονός που έσωσε και τη γενικότερη τυπογραφική αισθητική.
Αν αυτή η τάση επεκταθεί στα γενικής χρήσης βιβλία θα διασωθεί η (εν μέρει καλή) τέχνη της τυπογραφίας. Για άλλη μια φορά η επιστήμη θα σώσει την καθημερινή ζωή.
Πολλές απ' τις τεχνολογίες που βρίσκονται γύρω μας, που διαμορφώνουν το κοντινό μας περιβάλλον, είναι πιο πρόσφατες απ' ότι νομίζουμε και αρκετές είναι καταδικασμένες να ζήσουν λίγο. Ο κόσμος είναι γεμάτος ασφαλτοστρωμένους δρόμους, αλλά οι περισσότεροι είναι του τελευταίου αιώνα και σε κάθε περίπτωση ήταν άγνωστοι πρίν το 1830. Παρόμοιες καταστάσεις ισχύουν για τα (σταθερά) τηλέφωνα και τα ραδιόφωνα, που σιγά σιγά οδεύουν προς την εξαφάνισή τους. Τα βιβλία είναι βέβαια παλιότερη εφεύρεση, αλλά τα τυπωμένα βιβλία είναι πιο πρόσφατα, μετρούν μόλις κάτι παραπάνω από πέντε και μισό αιώνες, και φαίνονται επίσης να οδεύουν προς την παρακμή. Στη διάρκεια αυτών των αιώνων η τυπογραφία εξελίχθηκε τόσο τεχνικά όσο και αισθητικά. Είναι αμφίβολο αν τα νεότερα βιβλία μπορούν από καλλιτεχνική άποψη να θεωρηθούν καλύτερα από τα εικονογραφημένα χειρόγραφα, αλλά τέλος πάντων αυτά δεν ήταν είδος μαζικής κατανάλωσης, ήταν για τα μάτια λίγων. Η τυπογραφία, φροντίζοντας για τα μάτια και για το χρόνο των πολλών, προσπάθησε κατά κύριο λόγο να δημιουργήσει κείμενα ευανάγνωστα. Ταυτόχρονα έγιναν πολλές προσπάθειες να συνδυαστεί η αισθητική με τη χρηστικότητα, αν και δε λείπουν οι καθαρά αισθητικές προσπάθειες. Παράδειγμα του παραπάνω συνδυασμού δίνουν βιβλία που έχουν κάποια σχέση με συγκεκριμένους τόπους, οπότε διακοσμούνται με υπέροχους χάρτες. Τα μυθιστορήματα του Ιουλίου Βερν έδειχναν τόπους μακρινούς και εφευρέσεις ανήκουστες ως τότε. Βιβλία που έχουν να κάνουν με τις εικαστικές τέχνες δε χάνουν την ευκαιρία να διακοσμούνται με αντίστοιχες εικόνες.
Αλλά η βασική τέχνη της τυπογραφίας έχει να κάνει με ένα συνδυασμό αφενός φιλικής στο μάτι εικόνας του κειμένου για χάρη της ευκολότερης ανάγνωσης και κατανόησής του και αφετέρου ενός λεπτού γούστου στους τρόπους επίτευξης του εν λόγω στόχου. Η άποψη αυτή πρεσβεύει ότι ένα καλό βιβλίο είναι κάτι παραπάνω από μια συμπαθητική τυπογραφική σειρά και λέξεις τακτοποιημένες με κάποια επιμέλεια πάνω στο χαρτί. Κατ' εξοχήν το βιβλίο του Bringhurst δίνει μια καλή περιγραφή αυτής της άποψης. Φωτισμένοι ειδικοί των υπολογιστών, όπως ο Donald Knuth, προσπαθώντας να βάλουν τον υπολογιστή να δουλέψει στην υπηρεσία της βελτίωσης της αισθητικής του τυπωμένου κειμένου, επινόησαν συστήματα ηλεκτρονικής "στοιχειοθεσίας", όπως το LaTeX.
Και ξαφνικά ήρθαν οι e-readers και το "ηλεκτρονικό μελάνι", δηλαδή μια τεχνολογία που δημιουργεί μια "οθόνη" που μοιάζει με το τυπωμένο χαρτί. Η τεχνολογία αυτή φιλοδοξεί κυρίως να προσφέρει διάβασμα πιο φιλικό στο μάτι από την κλασσική οθόνη υπολογιστή κι αυτό είναι το κλασσικό της επιχείρημα προώθησης στην αγορά. Τα πιο πολλά από τα formats που χρησιμοποιούν οι e-readers δεν κάνουν σχεδόν τίποτε παραπάνω από το να χωρίζουν ένα συνεχές κείμενο σε γραμμές προσαρμοσμένες στο μέγεθος της οθόνης και των γραμμάτων της επιλογής του αναγνώστη. Αν το κείμενο έχει εικόνες, υποσημειώσεις, υπέρτιτλους, υποσημειώσεις κ.λπ., όλα αυτά πέφτουν περίπου όπου λάχει. Βιβλία σπάνιας αισθητικής στο χαρτί έχουν ηλεκτρονικές εκδόσεις που θυμίζουν το γνωστό "πλίνθοι και κέραμοι ατάκτως ερριμμένα".
Βέβαια το χαμηλής τυπογραφικής ποιότητας κείμενο είναι παλιότερη "επινόηση" και ήρθε ευθύς αμέσως με την εμπλοκή του υπολογιστή στη συγγραφή κειμένου. Είναι κοινό μυστικό πως οι επεξεργαστές κειμένου, παρά τις βελτιώσεις τους, ακόμη βρίσκονται πολύ πίσω από ένα καλό στοιχειοθέτη και εν πάση περιπτώσει πέρασαν μερικές δεκαετίες όπου το κείμενο που έβγαζαν δεν ήταν μακριά από τις παραπάνω πλίνθους. Ύστερα ήρθαν οι διαδικτυακές συλλογές κειμένων, όπως π.χ. το θαυμαστό για τον πλούτο των κειμένων που προσφέρει project Gutenberg, που παρά την ονομασία του όμως δεν έκανε πολλά για την τυπογραφική εμφάνιση των κειμένων. Η τελευταία απαιτεί χρόνο και κόπο είναι η αλήθεια. Όμως προσπάθειες όπως το project Gutenberg συνοδεύονταν από μια εντύπωση λύσης ανάγκης, ότι δηλαδή διευκολύνεται η πρόσβαση καθενός στην πρωτογενή και ουσιαστική πληροφορία, που είναι το ίδιο το κείμενο, θυσιάζοντας την αισθητική. Αν ζω σε μια μακρινή περιοχή και δυσκολεύομαι να βρω βιβλιοθήκες και βιβλιοπωλεία, αν δε θέλω να διαθέσω χρήματα για χάρτινα βιβλία, αν
είμαι ερευνητής και θέλω να μελετήσω ένα δυσπρόσιτο κείμενο χωρίς να ταξιδέψω ή να καταφύγω στη μεταφορά δεμάτων απ' το ταχυδρομείο, μπορώ να κάνω ορισμένες ποιοτικές παραχωρήσεις ως προς την οπτική και αισθητική ποιότητα του κειμένου. Οι παραχωρήσεις αυτές ήταν ως τώρα συνειδητές και ήταν σε γνώση μου ότι αυτό που χρησιμοποιώ ήταν αν όχι μια λύση ανάγκης, τουλάχιστον μια λύση κατώτερη από τα συνήθη βιβλία.
Όμως η έλευση των e-readers, και μάλιστα αυτών με τις πιο μικρές οθόνες, νομιμοποίησε το χύδην κείμενο, κυρίως με το τεχνικό επιχείρημα της εύκολης προσαρμογής σε κάθε είδους οθόνη. Τώρα τα e-books πωλούνται σε σχεδόν χύδην μορφή (δηλαδή με ελάχιστη μορφοποίηση) και ονομάζονται "ηλεκτρονικά βιβλία", όχι π.χ. "ηλεκτρονικά κακέκτυπα", επομένως στα μάτια του αναγνώστη το χύμα εμπεδώνεται ως "νόμιμη" μορφή εμφάνισης του κειμένου. Κι αυτό ενώ υπάρχουν πιο αξιοπρεπείς μορφές (όπως το pdf) και λύσεις που θα διατηρούσαν τα καλά της χάρτινης τυπογραφίας στην εποχή της ηλεκτρονικής τοιαύτης.
Παρήγορο είναι το γεγονός ότι η επιστημονική κυρίως βιβλιογραφία δεν υποχώρησε στην τάση για χύδην κείμενο. Τα ηλεκτρονικά επιστημονικά περιοδικά τυπώνονται στην ίδια μορφή με τα αντίστοιχα χάρτινα. Αυτό βέβαια συνέβη πρώτα πρώτα εξ ανάγκης, επειδή τα μαθηματικά ή τα σχήματα πρέπει να παραμένουν αλώβητα, γεγονός που έσωσε και τη γενικότερη τυπογραφική αισθητική.
Αν αυτή η τάση επεκταθεί στα γενικής χρήσης βιβλία θα διασωθεί η (εν μέρει καλή) τέχνη της τυπογραφίας. Για άλλη μια φορά η επιστήμη θα σώσει την καθημερινή ζωή.
Comments