Η μελέτη της ιστορίας
Βρέθηκα σ' ένα τραπέζι με κάμποσο άγνωστο κόσμο. Απέναντί μου μια κυρία, επιστήμονας, παραπονέθηκε ότι σήμερα ένα παιδί στο δημοτικό είναι δύσκολο να μάθει τι είναι ο Διαφωτισμός έτσι όπως είναι γραμμένος στο βιβλίο του. Της είπα ότι σήμερα, που ζούμε σ' ένα περιβάλλον που έχει με τον ένα ή με τον άλλο τρόπο ενσωματώσει και θεωρήσει αυτονόητες τις ιδέες του διαφωτισμού, ένα μικρό παιδί είναι έτσι κι αλλιώς αδύνατο να καταλάβει τι είναι διαφωτισμός. Η κατανόηση και αξιολόγηση ενός τέτοιου ιδεολογικού κινήματος μπορεί να γίνει μόνο αν έχει μπει στο πετσί σου η βαριά ατμόσφαιρα της εποχής πριν απ' το διαφωτισμό, πράγμα πολύ δύσκολο για μας, μικρούς και μεγάλους. Πώς μπορεί να γίνει αυτό για τον μέσο άνθρωπο, που δεν είναι μελετητής της ιστορίας; Με κινηματογραφικές ταινίες ίσως; Με ιστορικά μυθιστορήματα;
Ύστερα η συζήτηση πήγε στο γενικότερο θέμα της διδασκαλίας της ιστορίας. Εδώ η βασική παρατήρηση είναι πως η ιστορία που μαθαίνουμε στο σχολείο είναι απλώς το αποτέλεσμα της άποψης για τη διδασκαλία της ιστορίας που δημιούργησαν τα εθνικά κράτη. Ο στόχος του μαθήματος της ιστορίας σ' αυτά είναι η ενοποίηση της αντίληψης που έχει ο πληθυσμός του κράτους για τον εαυτό του, για την κοινωνία που αποτελεί και για τη χώρα, δηλαδή η σύμπηξη ενός έθνους. Η αξιολόγηση της υπηρεσίας που παρέχει στην ανθρώπινη κοινωνία συνολικά, ή ακόμη και στη συγκεκριμένη περιορισμένη ομάδα, μια τέτοια αντίληψη είναι πρόβλημα σύνθετο. Το σίγουρο όμως είναι ότι δεν υπηρετεί την ιστορική ακρίβεια. Για να γυρίσουμε στα της προηγούμενης παραγράφου, το πρόβλημα που έχει το παιδάκι δεν είναι μόνο να καταλάβει ένα δύσκολο θέμα επειδή δεν έχει παραστάσεις. Το πρόβλημά του γίνεται πιο δύσκολο επειδή η ιστορία είναι πιο πολύ προπαγάνδα παρά πραγματική ιστορική γνώση, δηλαδή ότι καλείται να "καταλάβει" κάτι που είναι φτιαχτό, κακοχτισμένο, βασισμένο πάνω σε μισή ή ψεύτικη γνώση. Όπως λένε, "το χειρότερο με τα ψέμματα είναι ότι τα ξεχνάς". Θα μου πεις, και τότε πώς "μάθαμε ιστορία" στο σχολείο; Πώς έχουμε την πεποίθηση ότι όλα πάνε καλά; Εκεί μπαίνει η παπαγαλία κι αποδεικνύει την "αξία" της: Τελικά αποδεικνύει ότι η πλύση εγκεφάλου είναι ισχυρότερη από την κρίση σ' ένα σχολείο που έχει χτιστεί γι' αυτό το σκοπό, δηλαδή με έμφαση στην πρώτη και όχι στη δεύτερη. Και τότε προκύπτει και το εξής, αυτοαναφορικό κατά κάποιο τρόπο, ερώτημα: Αν περίπου όλοι έχουν υποστεί επιτυχώς την πλύση εγκεφάλου, από πού θα αναπτυχθεί η τάση για ακριβή ιστορική γνώση (εννοείται, στο βαθμό που επιτρέπουν οι ιδεολογίες της εποχής);
Στην περίπτωση της εθνικής ή εθνικιστικής παραμόρφωσης υπάρχει μια εύκολη πρώτη απάντηση: Αν η ιστορία η δική σου και του γείτονά σου είναι πολύ διαφορετικές, αποκλείεται να έχετε και οι δυο δίκιο. Θα μου πεις, το "δίκιο" το έχουμε πάντοτε εμείς. Μια μικρή όμως υποψία ίσως γεννηθεί σε μερικούς, πως τέλος πάντων μπορεί να υπάρχει και μια διαφορετική άποψη. Το πρόβλημα με αυτήν την "εύκολη πρώτη απάντηση", όπως τη χαρακτήρισα πιο πάνω, είναι ότι η άποψη του γείτονα μπορεί να είναι το ίδιο ή και περισσότερο παραμορφωμένη απ' τη δική σου (ειδικά αν πρόκειται π.χ. για κανένα νεόκοπο βαλκανικό κράτος που τώρα χτίζει τα δικά του ψέμματα). Ο ανθρώπινος εγκέφαλος ίσως τότε αυτή τη διαφοροποίηση ανάμεσα στην ιστορία τη δική μας και των άλλων την αναγνωρίσει ως "φυσιολογική", ίσως τελικά θεωρήσει πως η ιστορία είναι κάτι σαν τη μυθολογία, παρ' όλες τις ιστορικές προδιαγραφές που δήθεν προσπάθησαν οι δάσκαλοί μας να μας βάλουν στο μυαλό εξυμνώντας την ακρίβεια και την αντικειμενικότητα των περιγραφών του Θουκυδίδη. Βέβαια η βέλτιστη πλύση εγκεφάλου είναι αυτή που συγχρόνως σε πείθει για την ακρίβειά της.
Και τώρα έρχομαι στη δεύτερη απάντηση: Η ψευτοϊστορία που μαθαίνουμε είναι καλή μόνο όσο δεν κάνεις δικές σου ιστορικές έρευνες, ακόμη και τις πιο περιορισμένες, για παράδειγμα την ιστορία των προγόνων σου. Μόλις αρχίσεις να εξετάζεις τι συνέβη στην οικογένειά σου, στον τόπο καθενός από τα μέλη της, εκεί αρχίζουν να φυτρώνουν τα ερωτήματα, αρχικά δειλά δειλά, ύστερα όλο και περισσότερα.
Σήμερα μια νέα γενιά ιστορικών φοβάται όλο και λιγότερο να πει τα "σύκα σύκα και τη σκάφη σκάφη", αν κι έχει να αντιμετωπίσει την εδραιωμένη αντίληψη και πολλές φορές κάνει πίσω υπό το φόβο του λιθοβολισμού. Στα κατά τόπους ιστορικά αρχεία συλλέγονται το πρωτογενές ιστορικό υλικό, που μπορούν να ανοίξει τα μάτια σ' όποιον θέλει να έρθει σε άμεση επαφή μαζί του. Υπάρχει ακόμη μια γενιά από μη ειδικούς, που κοιτάζει όμως άφοβα στα μάτια τα ιστορικά στοιχεία και παράγει εμπνευσμένες διηγήσεις, όπως για παράδειγμα το βιβλίο "Γεώργιος Νέγρος, ο τίγρης του Αιγαίου".
Δεν είμαι βέβαιος τι να απαντήσω σ' ένα φίλο μου που λέει ότι είναι προτιμότερο ένα βολικό ψέμμα που θα ενώσει το έθνος και θα διαφυλάξει το νεοελληνικό οικόπεδο από τις βλέψεις των εξ ίσου ή και περισσότερο ιστορικά αδαών και συμφεροντολόγων γειτόνων του. Φοβάμαι όμως πως οι Ελβετοί, που ξέρουν ότι ιστορικά στο βάθος έχουν διάφορες καταγωγές, αλλά έχουν οικοδομήσει μια αξιοπρεπή χώρα και ξέρουν ότι αυτήν ακριβώς υπερασπίζονται, τη ζωή τους, τους θεσμούς τους, ακόμη και τους τραπεζικούς λογαριασμούς τους, είναι πολύ πιο έτοιμοι αν "η πατρίδα τους καλέσει".
Ύστερα η συζήτηση πήγε στο γενικότερο θέμα της διδασκαλίας της ιστορίας. Εδώ η βασική παρατήρηση είναι πως η ιστορία που μαθαίνουμε στο σχολείο είναι απλώς το αποτέλεσμα της άποψης για τη διδασκαλία της ιστορίας που δημιούργησαν τα εθνικά κράτη. Ο στόχος του μαθήματος της ιστορίας σ' αυτά είναι η ενοποίηση της αντίληψης που έχει ο πληθυσμός του κράτους για τον εαυτό του, για την κοινωνία που αποτελεί και για τη χώρα, δηλαδή η σύμπηξη ενός έθνους. Η αξιολόγηση της υπηρεσίας που παρέχει στην ανθρώπινη κοινωνία συνολικά, ή ακόμη και στη συγκεκριμένη περιορισμένη ομάδα, μια τέτοια αντίληψη είναι πρόβλημα σύνθετο. Το σίγουρο όμως είναι ότι δεν υπηρετεί την ιστορική ακρίβεια. Για να γυρίσουμε στα της προηγούμενης παραγράφου, το πρόβλημα που έχει το παιδάκι δεν είναι μόνο να καταλάβει ένα δύσκολο θέμα επειδή δεν έχει παραστάσεις. Το πρόβλημά του γίνεται πιο δύσκολο επειδή η ιστορία είναι πιο πολύ προπαγάνδα παρά πραγματική ιστορική γνώση, δηλαδή ότι καλείται να "καταλάβει" κάτι που είναι φτιαχτό, κακοχτισμένο, βασισμένο πάνω σε μισή ή ψεύτικη γνώση. Όπως λένε, "το χειρότερο με τα ψέμματα είναι ότι τα ξεχνάς". Θα μου πεις, και τότε πώς "μάθαμε ιστορία" στο σχολείο; Πώς έχουμε την πεποίθηση ότι όλα πάνε καλά; Εκεί μπαίνει η παπαγαλία κι αποδεικνύει την "αξία" της: Τελικά αποδεικνύει ότι η πλύση εγκεφάλου είναι ισχυρότερη από την κρίση σ' ένα σχολείο που έχει χτιστεί γι' αυτό το σκοπό, δηλαδή με έμφαση στην πρώτη και όχι στη δεύτερη. Και τότε προκύπτει και το εξής, αυτοαναφορικό κατά κάποιο τρόπο, ερώτημα: Αν περίπου όλοι έχουν υποστεί επιτυχώς την πλύση εγκεφάλου, από πού θα αναπτυχθεί η τάση για ακριβή ιστορική γνώση (εννοείται, στο βαθμό που επιτρέπουν οι ιδεολογίες της εποχής);
Στην περίπτωση της εθνικής ή εθνικιστικής παραμόρφωσης υπάρχει μια εύκολη πρώτη απάντηση: Αν η ιστορία η δική σου και του γείτονά σου είναι πολύ διαφορετικές, αποκλείεται να έχετε και οι δυο δίκιο. Θα μου πεις, το "δίκιο" το έχουμε πάντοτε εμείς. Μια μικρή όμως υποψία ίσως γεννηθεί σε μερικούς, πως τέλος πάντων μπορεί να υπάρχει και μια διαφορετική άποψη. Το πρόβλημα με αυτήν την "εύκολη πρώτη απάντηση", όπως τη χαρακτήρισα πιο πάνω, είναι ότι η άποψη του γείτονα μπορεί να είναι το ίδιο ή και περισσότερο παραμορφωμένη απ' τη δική σου (ειδικά αν πρόκειται π.χ. για κανένα νεόκοπο βαλκανικό κράτος που τώρα χτίζει τα δικά του ψέμματα). Ο ανθρώπινος εγκέφαλος ίσως τότε αυτή τη διαφοροποίηση ανάμεσα στην ιστορία τη δική μας και των άλλων την αναγνωρίσει ως "φυσιολογική", ίσως τελικά θεωρήσει πως η ιστορία είναι κάτι σαν τη μυθολογία, παρ' όλες τις ιστορικές προδιαγραφές που δήθεν προσπάθησαν οι δάσκαλοί μας να μας βάλουν στο μυαλό εξυμνώντας την ακρίβεια και την αντικειμενικότητα των περιγραφών του Θουκυδίδη. Βέβαια η βέλτιστη πλύση εγκεφάλου είναι αυτή που συγχρόνως σε πείθει για την ακρίβειά της.
Και τώρα έρχομαι στη δεύτερη απάντηση: Η ψευτοϊστορία που μαθαίνουμε είναι καλή μόνο όσο δεν κάνεις δικές σου ιστορικές έρευνες, ακόμη και τις πιο περιορισμένες, για παράδειγμα την ιστορία των προγόνων σου. Μόλις αρχίσεις να εξετάζεις τι συνέβη στην οικογένειά σου, στον τόπο καθενός από τα μέλη της, εκεί αρχίζουν να φυτρώνουν τα ερωτήματα, αρχικά δειλά δειλά, ύστερα όλο και περισσότερα.
Σήμερα μια νέα γενιά ιστορικών φοβάται όλο και λιγότερο να πει τα "σύκα σύκα και τη σκάφη σκάφη", αν κι έχει να αντιμετωπίσει την εδραιωμένη αντίληψη και πολλές φορές κάνει πίσω υπό το φόβο του λιθοβολισμού. Στα κατά τόπους ιστορικά αρχεία συλλέγονται το πρωτογενές ιστορικό υλικό, που μπορούν να ανοίξει τα μάτια σ' όποιον θέλει να έρθει σε άμεση επαφή μαζί του. Υπάρχει ακόμη μια γενιά από μη ειδικούς, που κοιτάζει όμως άφοβα στα μάτια τα ιστορικά στοιχεία και παράγει εμπνευσμένες διηγήσεις, όπως για παράδειγμα το βιβλίο "Γεώργιος Νέγρος, ο τίγρης του Αιγαίου".
Δεν είμαι βέβαιος τι να απαντήσω σ' ένα φίλο μου που λέει ότι είναι προτιμότερο ένα βολικό ψέμμα που θα ενώσει το έθνος και θα διαφυλάξει το νεοελληνικό οικόπεδο από τις βλέψεις των εξ ίσου ή και περισσότερο ιστορικά αδαών και συμφεροντολόγων γειτόνων του. Φοβάμαι όμως πως οι Ελβετοί, που ξέρουν ότι ιστορικά στο βάθος έχουν διάφορες καταγωγές, αλλά έχουν οικοδομήσει μια αξιοπρεπή χώρα και ξέρουν ότι αυτήν ακριβώς υπερασπίζονται, τη ζωή τους, τους θεσμούς τους, ακόμη και τους τραπεζικούς λογαριασμούς τους, είναι πολύ πιο έτοιμοι αν "η πατρίδα τους καλέσει".
Comments