Internet, λογοκλοπή και ψυχοπάθεια
Στη Wikipedia το λήμμα για τη "λογοκλοπή" (plagiarism) υπάρχει σε πενήντα πέντε γλώσσες, αλλά όχι στην ελληνική. Φυσικά μπορεί κάποιος από μας να μεταφράσει π.χ. το αγγλικό λήμμα και να εμπλουτίσει έτσι τη Βικιπαίδεια, δηλαδή την ελληνική Wikipedia. Σ' αυτήν ο όρος αναφέρεται μόνο μέσα σε άλλα λήμματα, κατά κύριο λόγο σε βιογραφικά ηρώων της λογοκλοπής.
Παραδοσιακοί χώροι κλοπής στο γραπτό λόγο είναι η λογοτεχνία, η δημοσιογραφία και η επιστήμη, διότι ο όρος χρησιμοποιείται κι αλλού, π.χ. στη μουσική, τη ζωγραφική και τον κινηματογράφο παρ' όλο που πρόκειται για εικόνα κι όχι για λόγο. Στη λογοτεχνία το πρόβλημα είναι σύνθετο και ίσως περιορισμένο σε αριθμό κρουσμάτων. Πιο συνηθισμένη είναι η "δημιουργική ανασύνθεση" παρά η αναιδής κατά λέξη αντιγραφή. Είναι το 1984 του Όργουελ προϊόν λογοκλοπής με προέλευση το "Εμείς" του Ζαμυάτιν; Είναι λογοκλοπή η αντιγραφή της βασικής ιδέας ή και της πλοκής ενός έργου; Είναι στη ζωγραφική η ελληνική πρωτοπορία του πρώτου μισού του 20ου αιώνα προϊόν αντιγραφής της γαλλικής, γερμανικής και ρωσικής πρωτοπορίας των αρχών του ίδιου αιώνα; Η διευθύντρια της εθνικής μας πινακοθήκης οργάνωσε πριν μερικά χρόνια έκθεση, όπου έβαλε δίπλα δίπλα το ξένο και το ελληνικό έργο προκειμένου ο επισκέπτης να βγάλει τα συμπεράσματά του.
Στη δημοσιογραφία η αντιγραφή ειδήσεων ως έχουν, δηλαδή όπως τις έβγαλε ένα πρακτορείο ειδήσεων, είναι ψωμοτύρι. Η αντιγραφή αυτή άλλοτε γίνεται με τρόπο νόμιμο (παράθεση της πηγής και πληρωμή δικαιωμάτων) κι άλλοτε όχι. Κατά κάποιο τρόπο η λογοκλοπή στη δημοσιογραφία δε θεωρείται και σπουδαίο αμάρτημα, μολονότι σήμερα με το Internet φέρνει γέλια να βλέπεις την ίδια είδηση σε είκοσι ιστοσελίδες διαφορετικών εφημερίδων γραμμένη ακριβώς με τον ίδιο τρόπο. Η κατάσταση αυτή απαξιώνει τα ίδια τα "έντυπα" εφόσον η ύπαρξή τους δε δίνει κάποια προστιθέμενη αξία στον κόσμο της είδησης.
Η αντιγραφή στο χώρο της επιστημονικής έρευνας είναι επίσης σύνθετο θέμα. Είναι ταυτόχρονα παλιό θέμα κι όχι καινοτομία της εποχής του Διαδικτύου. Εν γένει ο λογοκλόπος και παραβάτης της δεοντολογίας τιμωρείται όταν διαπιστωθεί η παράβαση, αλλά κατά κανόνα με διακριτικότητα και χωρίς ιδιαίτερη αυστηρότητα. Στην περίπτωση ενός ερευνητή που υποβάλλει τη διατριβή του προς εξέταση, η εξέταση μπορεί να αναβληθεί επ' αόριστον αντί άλλης πιο σοβαρής συνέπειας. Στην περίπτωση ενός υποψήφιου για εκλογή σε θέση ερευνητή ινστιτούτου ή καθηγητή πανεπιστημίου αρχικά ίσως κληθεί να δώσει εξηγήσεις, οπωσδήποτε η επιτροπή αξιολόγησης των υποψηφίων θα τον αποκλείσει, συνήθως όμως θα το κάνει με τρόπο "κόσμιο", καλώντας τον π.χ. να παραιτηθεί ο ίδιος. Έτσι η ίδια η επιτροπή απαλλάσσεται από την υποχρέωση να τον "εκθέσει" μέσα στη δική της έκθεση αξιολόγησης των υποψηφίων. Αυτή όμως η χαλαρότητα σημαίνει ότι ο αμετανόητος λογοκλόπος μπορεί στη συνέχεια να συνεχίσει την καριέρα του, ψάχνοντας για μια λιγότερο προσεκτική επιτροπή. Βέβαια τέτοια περιστατικά διαδίδονται εύκολα στην επιστημονική κοινότητα. Η μνήμη της όμως είναι βραχεία και πολλές φορές αρκεί ο παραβάτης να μεταναστεύσει για να εξασφαλίσει την παραγραφή και να ξεκινήσει μια περισσότερο ή λιγότερο τίμια σταδιοδρομία.
Το Διαδίκτυο μολονότι διευκολύνει τη λογοκλοπή μέσω της ευρύτερης και ευκολότερης διάχυσης της πληροφορίας, ταυτόχρονα δίνει τα εργαλεία εντοπισμού της. Η τεχνολογία σύγκρισης κειμένων μαζί με τη δυνατότητα ανάκτησής τους από οπουδήποτε στον κόσμο έκανε τη ζωή των λογοκλόπων, ή τουλάχιστο των επιστημόνων τοιούτων, πολύ πιο δύσκολη. Κάθε επιστημονικό περιοδικό που σέβεται τον εαυτό του σήμερα διαθέτει αυτόματα εργαλεία εντοπισμού της λογοκλοπής και τα χρησιμοποιεί σαν κόσκινο πριν καν στείλει μια νέα εργασία στους κριτές.
Ωστόσο η λογοκλοπή στη διαδικτυακή εποχή εξελίχθηκε σε ευρείας κλίμακας πρόβλημα που δεν αφορά πια μόνο ειδικές ομάδες. Τα blogs και τα κοινωνικά δίκτυα δημιούργησαν ένα νέο πληθυσμό επίδοξων "λογοτεχνών", "δημοσιογράφων", "ζωγράφων", "φωτογράφων", "πολιτικών", "οικονομολόγων", "επιστημόνων της πληροφορικής" κ.α. που εξαπολύονται στο κυνήγι των "like" και του εντυπωσιασμού του κοινού τους. Αν οι κανονικοί λογοτέχνες, δημοσιογράφοι κ.λπ. εν γνώσει τους παραβιάζουν μια δεοντολογία που υπερασπίζεται την πνευματική ιδιοκτησία, οι ως άνω νέοι πελάτες του λόγου και των τεχνών (πολλοί απ' αυτούς ηλικιωμένοι) δεν έχουν συχνά ιδέα από μια τέτοια δεοντολογία. Υπάρχουν "φωτογράφοι" που γεμίζουν το Facebook με φωτογραφίες που αντιγράφουν από οπουδήποτε ως δικές τους, "ιστορικοί" και άλλοι "συγγραφείς" που οικειοποιούνται κείμενα ακόμη και από τη Wikipedia. Οι περισσότερες απ' αυτές τις πηγές δεν απαιτούν αμοιβή για τη χρήση του υλικού, δεν πρόκειται δηλαδή για οικονομική απάτη, αλλά για απάτη ηθική, για παραπλάνηση των φίλων και γνωστών τους με σκοπό την προσωπική προβολή. Ενώ για να επισημάνει κάποιος ένα κείμενο αρκεί να το βάλει σε εισαγωγικά (αν είναι σύντομο) και να προσθέσει μια αναφορά ή ένα σύνδεσμο που θα δείχνει την πηγή του, στο λογοκλόπο φαίνεται πολύ πιο "έξυπνο" να το παρουσιάσει αμέσως (υπογράφοντάς το) ή εμμέσως (παραλείποντας εντέχνως να πει ποιος το έγραψε) ως δικό του. Αν τον αποκαλύψεις θα σου πει ότι απλώς το έκανε "για χαβαλέ", θα σε διακωμωδήσει κιόλας ως σχολαστικό. Μαζί λοιπόν με τον εκδημοκρατισμό της ευκαιρίας στην δημόσια έκφραση γνώμης ήρθε και η απότομη αύξηση του όγκου των σκουπιδιών και η καταπάτηση του δικαιώματος να εισπράττεις κάποια υλική ή ηθική επιβράβευση για το πνευματικό σου προϊόν.
Ορισμένοι από τους επαγγελματίες ή ερασιτέχνες λογοκλόπους επιδίδονται στη σχετική δραστηριότητα από μια ελαφράς μορφής ψυχοπάθεια. Ο ψυχικά υγιής απατεώνας μπορεί να έχει ένα στόχο. Η κανονική οδός θα του κοστίσει κάτι παραπάνω σε χρόνο και κόπο, οπότε επιλέγει την πλάγια κάνοντας καθαρά μια ανάλυση κόστους-οφέλους. Ο ψυχασθενής όμως το κάνει για τις εμμονές του, πιο συχνά για το ναρκισισμό του και το κάνει πέρα από κάθε μέτρο. Θα "δημοσιεύει" στο Facebook κάθε μέρα δεκάδες από "δικές του" φωτογραφίες, θα γράφει έξυπνες παρατηρήσεις καταληστεύοντας τις εξυπνάδες του Oscar Wilde και άλλων εξυπνάκηδων της παγκόσμιας βιβλιογραφίας, θα αντιγράφει τη Wikipedia και τα διάφορα how-to για να μας καταπλήξει με τις γνώσεις του, θα μιλάει για τόπους εξωτικούς (μέσω ταξιδιωτικών περιοδικών) για να μας δείξει τις φοβερές του περιπέτειες. Με τον τρόπο αυτό τα κοινωνικά δίκτυα μετατρέπονται σε ένα λούνα παρκ ή ένα "πλοίο τρελλών" όπου περιφέρονται, διασκεδάζουν και συχνά καβγαδίζουν ελαφρές περιπτώσεις ψυχοπαθών. Γίνονται επίσης δεξαμενές κοινής ηλιθιότητας, όπου ο καθένας μπορεί να πει "ισότιμα" την άποψή του για οποιοδήποτε θέμα, χωρίς να απαιτείται οποιαδήποτε προηγούμενη εξοικείωση μ' αυτό, χωρίς καν να φαίνεται ποιος πραγματικά είναι.
Βέβαια εκεί που υπάρχουν θύματα μαζεύονται επίδοξοι θύτες για όφελος ή χαβαλέ. Διαδίδουν θεωρίες συνωμοσίας, παρουσιάζουν πρωτοποριακές δίαιτες και γυμναστικές, πληροφορούν για τον τελευταίο καταστροφικό ιό, μοιράζουν "εξώδικα" στους "κακούς" του πλανήτη και του Internet, κάνουν εράνους, στήνουν έργα προς χρηματοδότηση, διαφημίζουν προϊόντα με έξοδα των θυμάτων. Πρόκειται για μικροαπάτες που εκμεταλλεύονται τους εθισμένους στο copy-paste και συμβάλλουν στην ομαδική αποχαύνωση, πολύ πιο αποτελεσματικά από τα κλασσικά "media".
Παραδοσιακοί χώροι κλοπής στο γραπτό λόγο είναι η λογοτεχνία, η δημοσιογραφία και η επιστήμη, διότι ο όρος χρησιμοποιείται κι αλλού, π.χ. στη μουσική, τη ζωγραφική και τον κινηματογράφο παρ' όλο που πρόκειται για εικόνα κι όχι για λόγο. Στη λογοτεχνία το πρόβλημα είναι σύνθετο και ίσως περιορισμένο σε αριθμό κρουσμάτων. Πιο συνηθισμένη είναι η "δημιουργική ανασύνθεση" παρά η αναιδής κατά λέξη αντιγραφή. Είναι το 1984 του Όργουελ προϊόν λογοκλοπής με προέλευση το "Εμείς" του Ζαμυάτιν; Είναι λογοκλοπή η αντιγραφή της βασικής ιδέας ή και της πλοκής ενός έργου; Είναι στη ζωγραφική η ελληνική πρωτοπορία του πρώτου μισού του 20ου αιώνα προϊόν αντιγραφής της γαλλικής, γερμανικής και ρωσικής πρωτοπορίας των αρχών του ίδιου αιώνα; Η διευθύντρια της εθνικής μας πινακοθήκης οργάνωσε πριν μερικά χρόνια έκθεση, όπου έβαλε δίπλα δίπλα το ξένο και το ελληνικό έργο προκειμένου ο επισκέπτης να βγάλει τα συμπεράσματά του.
Στη δημοσιογραφία η αντιγραφή ειδήσεων ως έχουν, δηλαδή όπως τις έβγαλε ένα πρακτορείο ειδήσεων, είναι ψωμοτύρι. Η αντιγραφή αυτή άλλοτε γίνεται με τρόπο νόμιμο (παράθεση της πηγής και πληρωμή δικαιωμάτων) κι άλλοτε όχι. Κατά κάποιο τρόπο η λογοκλοπή στη δημοσιογραφία δε θεωρείται και σπουδαίο αμάρτημα, μολονότι σήμερα με το Internet φέρνει γέλια να βλέπεις την ίδια είδηση σε είκοσι ιστοσελίδες διαφορετικών εφημερίδων γραμμένη ακριβώς με τον ίδιο τρόπο. Η κατάσταση αυτή απαξιώνει τα ίδια τα "έντυπα" εφόσον η ύπαρξή τους δε δίνει κάποια προστιθέμενη αξία στον κόσμο της είδησης.
Η αντιγραφή στο χώρο της επιστημονικής έρευνας είναι επίσης σύνθετο θέμα. Είναι ταυτόχρονα παλιό θέμα κι όχι καινοτομία της εποχής του Διαδικτύου. Εν γένει ο λογοκλόπος και παραβάτης της δεοντολογίας τιμωρείται όταν διαπιστωθεί η παράβαση, αλλά κατά κανόνα με διακριτικότητα και χωρίς ιδιαίτερη αυστηρότητα. Στην περίπτωση ενός ερευνητή που υποβάλλει τη διατριβή του προς εξέταση, η εξέταση μπορεί να αναβληθεί επ' αόριστον αντί άλλης πιο σοβαρής συνέπειας. Στην περίπτωση ενός υποψήφιου για εκλογή σε θέση ερευνητή ινστιτούτου ή καθηγητή πανεπιστημίου αρχικά ίσως κληθεί να δώσει εξηγήσεις, οπωσδήποτε η επιτροπή αξιολόγησης των υποψηφίων θα τον αποκλείσει, συνήθως όμως θα το κάνει με τρόπο "κόσμιο", καλώντας τον π.χ. να παραιτηθεί ο ίδιος. Έτσι η ίδια η επιτροπή απαλλάσσεται από την υποχρέωση να τον "εκθέσει" μέσα στη δική της έκθεση αξιολόγησης των υποψηφίων. Αυτή όμως η χαλαρότητα σημαίνει ότι ο αμετανόητος λογοκλόπος μπορεί στη συνέχεια να συνεχίσει την καριέρα του, ψάχνοντας για μια λιγότερο προσεκτική επιτροπή. Βέβαια τέτοια περιστατικά διαδίδονται εύκολα στην επιστημονική κοινότητα. Η μνήμη της όμως είναι βραχεία και πολλές φορές αρκεί ο παραβάτης να μεταναστεύσει για να εξασφαλίσει την παραγραφή και να ξεκινήσει μια περισσότερο ή λιγότερο τίμια σταδιοδρομία.
Το Διαδίκτυο μολονότι διευκολύνει τη λογοκλοπή μέσω της ευρύτερης και ευκολότερης διάχυσης της πληροφορίας, ταυτόχρονα δίνει τα εργαλεία εντοπισμού της. Η τεχνολογία σύγκρισης κειμένων μαζί με τη δυνατότητα ανάκτησής τους από οπουδήποτε στον κόσμο έκανε τη ζωή των λογοκλόπων, ή τουλάχιστο των επιστημόνων τοιούτων, πολύ πιο δύσκολη. Κάθε επιστημονικό περιοδικό που σέβεται τον εαυτό του σήμερα διαθέτει αυτόματα εργαλεία εντοπισμού της λογοκλοπής και τα χρησιμοποιεί σαν κόσκινο πριν καν στείλει μια νέα εργασία στους κριτές.
Ωστόσο η λογοκλοπή στη διαδικτυακή εποχή εξελίχθηκε σε ευρείας κλίμακας πρόβλημα που δεν αφορά πια μόνο ειδικές ομάδες. Τα blogs και τα κοινωνικά δίκτυα δημιούργησαν ένα νέο πληθυσμό επίδοξων "λογοτεχνών", "δημοσιογράφων", "ζωγράφων", "φωτογράφων", "πολιτικών", "οικονομολόγων", "επιστημόνων της πληροφορικής" κ.α. που εξαπολύονται στο κυνήγι των "like" και του εντυπωσιασμού του κοινού τους. Αν οι κανονικοί λογοτέχνες, δημοσιογράφοι κ.λπ. εν γνώσει τους παραβιάζουν μια δεοντολογία που υπερασπίζεται την πνευματική ιδιοκτησία, οι ως άνω νέοι πελάτες του λόγου και των τεχνών (πολλοί απ' αυτούς ηλικιωμένοι) δεν έχουν συχνά ιδέα από μια τέτοια δεοντολογία. Υπάρχουν "φωτογράφοι" που γεμίζουν το Facebook με φωτογραφίες που αντιγράφουν από οπουδήποτε ως δικές τους, "ιστορικοί" και άλλοι "συγγραφείς" που οικειοποιούνται κείμενα ακόμη και από τη Wikipedia. Οι περισσότερες απ' αυτές τις πηγές δεν απαιτούν αμοιβή για τη χρήση του υλικού, δεν πρόκειται δηλαδή για οικονομική απάτη, αλλά για απάτη ηθική, για παραπλάνηση των φίλων και γνωστών τους με σκοπό την προσωπική προβολή. Ενώ για να επισημάνει κάποιος ένα κείμενο αρκεί να το βάλει σε εισαγωγικά (αν είναι σύντομο) και να προσθέσει μια αναφορά ή ένα σύνδεσμο που θα δείχνει την πηγή του, στο λογοκλόπο φαίνεται πολύ πιο "έξυπνο" να το παρουσιάσει αμέσως (υπογράφοντάς το) ή εμμέσως (παραλείποντας εντέχνως να πει ποιος το έγραψε) ως δικό του. Αν τον αποκαλύψεις θα σου πει ότι απλώς το έκανε "για χαβαλέ", θα σε διακωμωδήσει κιόλας ως σχολαστικό. Μαζί λοιπόν με τον εκδημοκρατισμό της ευκαιρίας στην δημόσια έκφραση γνώμης ήρθε και η απότομη αύξηση του όγκου των σκουπιδιών και η καταπάτηση του δικαιώματος να εισπράττεις κάποια υλική ή ηθική επιβράβευση για το πνευματικό σου προϊόν.
Ορισμένοι από τους επαγγελματίες ή ερασιτέχνες λογοκλόπους επιδίδονται στη σχετική δραστηριότητα από μια ελαφράς μορφής ψυχοπάθεια. Ο ψυχικά υγιής απατεώνας μπορεί να έχει ένα στόχο. Η κανονική οδός θα του κοστίσει κάτι παραπάνω σε χρόνο και κόπο, οπότε επιλέγει την πλάγια κάνοντας καθαρά μια ανάλυση κόστους-οφέλους. Ο ψυχασθενής όμως το κάνει για τις εμμονές του, πιο συχνά για το ναρκισισμό του και το κάνει πέρα από κάθε μέτρο. Θα "δημοσιεύει" στο Facebook κάθε μέρα δεκάδες από "δικές του" φωτογραφίες, θα γράφει έξυπνες παρατηρήσεις καταληστεύοντας τις εξυπνάδες του Oscar Wilde και άλλων εξυπνάκηδων της παγκόσμιας βιβλιογραφίας, θα αντιγράφει τη Wikipedia και τα διάφορα how-to για να μας καταπλήξει με τις γνώσεις του, θα μιλάει για τόπους εξωτικούς (μέσω ταξιδιωτικών περιοδικών) για να μας δείξει τις φοβερές του περιπέτειες. Με τον τρόπο αυτό τα κοινωνικά δίκτυα μετατρέπονται σε ένα λούνα παρκ ή ένα "πλοίο τρελλών" όπου περιφέρονται, διασκεδάζουν και συχνά καβγαδίζουν ελαφρές περιπτώσεις ψυχοπαθών. Γίνονται επίσης δεξαμενές κοινής ηλιθιότητας, όπου ο καθένας μπορεί να πει "ισότιμα" την άποψή του για οποιοδήποτε θέμα, χωρίς να απαιτείται οποιαδήποτε προηγούμενη εξοικείωση μ' αυτό, χωρίς καν να φαίνεται ποιος πραγματικά είναι.
Βέβαια εκεί που υπάρχουν θύματα μαζεύονται επίδοξοι θύτες για όφελος ή χαβαλέ. Διαδίδουν θεωρίες συνωμοσίας, παρουσιάζουν πρωτοποριακές δίαιτες και γυμναστικές, πληροφορούν για τον τελευταίο καταστροφικό ιό, μοιράζουν "εξώδικα" στους "κακούς" του πλανήτη και του Internet, κάνουν εράνους, στήνουν έργα προς χρηματοδότηση, διαφημίζουν προϊόντα με έξοδα των θυμάτων. Πρόκειται για μικροαπάτες που εκμεταλλεύονται τους εθισμένους στο copy-paste και συμβάλλουν στην ομαδική αποχαύνωση, πολύ πιο αποτελεσματικά από τα κλασσικά "media".
Comments