Λόενγκριν
Αυτές τις μέρες παίζεται στο Μέγαρο Μουσικής από την Εθνική Λυρική Σκηνή ο Λόενγκριν του Βάγκνερ, ένα έργο που αρέσει σε εθνικιστές (γερμανούς και μη), άρεσε στον Χίτλερ, και γενικά έχει αφήσει αμφιλεγόμενες εντυπώσεις. Παρ' όλα αυτά ίσως αξίζει να ειπωθούν ορισμένες παρατηρήσεις.
Η περίληψη του έργου, για όσους δεν είχαν ακόμη την τύχη να το δουν, έχει ως εξής: Ο Γερμανός βασιλιάς Ερρίκος (Heinrich) γύρω στα 900 μ.Χ. φτάνει σε ένα γερμανικό κρατίδιο (στην Αμβέρσα, που σήμερα ανήκει στο Βέλγιο) για να μαζέψει στρατό και να πολεμήσει τους Ούγγρους. Προηγουμένως όμως πρέπει να λύσει το πρόβλημα ηγεσίας του κρατιδίου, επειδή ο ηγεμόνας του έχει πεθάνει, αφήνοντας δυο παιδιά κάτω από έναν επίτροπο. Το αγόρι μόλις έχει ενηλικιωθεί, αλλά έχει εξαφανισθεί και θεωρείται πως επίσης έχει πεθάνει. Ο επίτροπος είναι ο Φρειδερίκος του Τέλραμουντ, ένας ευγενής που αν έλειπαν τα παιδιά θα ήταν ο επικρατέστερος διάδοχος. Προσπαθεί να βγάλει απ' τη μέση την πριγκίπισσα Έλσα κατηγορώντας την ότι σκότωσε τον αδελφό της στο δάσος για να πάρει αυτή την διαδοχή. Εκείνη μόνο κάνει λόγο για ένα σπουδαίο ιππότη που είδε σε όραμα. Ο βασιλιάς αντιλαμβανόμενος ότι δεν μπορεί να την καταδικάσει χωρίς στοιχεία παραπέμπει την επίλυση στην αρχαία μέθοδο της μονομαχίας, όπου ο Θεός θα βοηθήσει να φανεί το δίκιο. Η κοπέλλα αναθέτει την υπεράσπισή της στον ιππότη που "είδε", δηλώνει πως αν έρθει είναι έτοιμη και να τον παντρευτεί αν αυτός θέλει, και ώ του θαύματος ο ιππότης φτάνει με μια βάρκα που οδηγεί ένας κύκνος. Πριν μονομαχήσει βάζει την Έλσα να του υποσχεθεί όμως ότι ποτέ δεν θα ρωτήσει ποιος είναι. Φυσικά εκείνη υπόσχεται κι αυτός επικρατεί του Φρειδερίκου, ο οποίος δεν είναι απλώς νικημένος, είναι ατιμασμένος επειδή ο Θεός τον απεκάλυψε ως ψεύτη. Η πλευρά των νικητών ετοιμάζεται για το γάμο. Ο ιππότης είναι πλέον ο νέος ηγεμόνας του κρατιδίου κι ο βασιλιάς τον περιμένει να ενώσει το στρατό του με τον υπόλοιπο γερμανικό στρατό. Η γυναίκα του Φρειδερίκου όμως δεν αποθαρρύνεται τόσο εύκολα και βάζει ιδέες στην αθώα Έλσα πως αν δεν ξέρει ποιος είναι ο καλός της μπορεί πολύ ωραία μια μέρα να φύγει ξαφνικά όπως ήρθε. Η Έλσα βασανίζει τον ιππότη μόλις φτάνουν στο νυφικό κρεββάτι να της αποκαλύψει το μυστικό κι αυτός εκνευρισμένος την επόμενη μέρα εξηγεί τα πάντα μπροστά σε όλους: Ότι είναι ο γιος του Πέρσιβαλ, ιππότη της Στρογγυλής Τραπέζης, ενώ ο ίδιος είναι υπερασπιστής του Άγιου Δισκοπότηρου (που βρήκε ο πατέρας του). Το Άγιο Δισκοπότηρο φυλάσσεται σε ένα μακρινό μοναστήρι και οι υπερασπιστές του, που ενίοτε αναλαμβάνουν εξωτερικές εργασίες, όπως να υπερασπίζονται αδικημένες κόρες, έχουν δώσει όρκο μυστικότητας όταν είναι σε αποστολή. Κατά συνέπεια μετά την αποκάλυψη του μυστικού είναι υποχρεωμένος να φύγει πίσω στο μοναστήρι. Η Έλσα τιμωρείται για την επιπολαιότητά της μένοντας ζωντοχήρα, πλην ευτυχώς για την τύχη του κρατιδίου και του βασιλιά που περιμένει πώς και πώς να πάρει το στρατό ο κύκνος μεταμορφώνεται σε άνθρωπο που δεν άλλος από τον εξαφανισμένο νόμιμο διάδοχο και αδελφό της Έλσας.
Ένας ουδέτερος τωρινός παρατηρητής της πρόσφατης παράστασης θα παρατηρούσε τα εξής: (α) Από μια οπτική πρόκειται λιγότερο για μια ιστορία ηρωισμού και περισσότερο για μια ιστορία που μας λέει πώς δυο σπουδαίοι άντρες καταστράφηκαν από τις γυναίκες τους: Επειδή η μια ήταν υπερφιλόδοξη, συνωμότισσα και ψεύτρα, ενώ η άλλη ήταν περίεργη και ανόητη (σαν την δική μας Πανδώρα). (Αυτά βέβαια κάτι μας λένε και για το πώς ο Βάγκνερ έβλεπε το γυναικείο φύλο). (β) Ο ήρωας Λόενγκριν δεν είναι καν Γερμανός, αλλά γιος ενός εκ των ιπποτών της Στρογγυλής Τραπέζης του βασιλιά Αρθούρου της Αγγλίας. Ο βασιλιάς τον διορίζει, χωρίς να τον θεωρεί π.χ. ξένο ή μετανάστη, πρίγκιπα σε μια σπουδαία γερμανική επαρχία. (γ) Ο Λόενγκριν, μόλις έρχεται η ώρα να αναχωρήσει επικεφαλής των γερμανικών στρατευμάτων για τον πόλεμο, τους παρατάει όλους σύξυλους και επιστρέφει στην υπεράσπιση του Άγιου Δισκοπότηρου, δηλαδή στα θρησκευτικά αμυντικά του καθήκοντα, τα οποία θεωρεί ότι έχουν προτεραιότητα. Σίγουρα δεν είναι το πρότυπο του ήρωα που υπερασπίζεται τη χώρα του. Προτιμάει ακόμη να υπερασπίζεται αδικημένα κορίτσια και να τα ερωτεύεται, μάλλον κατά παράβαση του ιπποτικού όρκου παρθενίας των υπερασπιστών του Holy Grail. (δ) Ο κορυφαίος Γερμανός πολεμιστής του έργου, ο Φρειδερίκος, που δημοσίως δεν σηκώνει μύγα στο σπαθί του, είναι υποχείριο της γυναίκας του και εύκολα πείθεται να υιοθετεί αμφίβολες ηθικά πρακτικές. (ε) Γενικότερα οι Γερμανοί στρατιωτικοί παρουσιάζονται μάλλον σαν επιπόλαιο φιλοπόλεμο πλήθος, που παρασύρεται δεξιά κι αριστερά. Και τέλος ας σημειωθεί μια περίεργη προσέγγιση στο "μυστήριο" από τον Βάγκνερ: Το μεγάλο μυστικό είναι το όνομα του ήρωα, που δεν επιτρέπεται να μάθει κανείς, που αποκαλύπτεται τελετουργικά στο τέλος, αλλά βεβαίως είναι ο τίτλος του έργου. Επομένως ακόμη και οι θεατές της πρώτης ποτέ παράστασης του Λόενγκριν το ήξεραν πριν καν μπουν στην αίθουσα.
Η περίληψη του έργου, για όσους δεν είχαν ακόμη την τύχη να το δουν, έχει ως εξής: Ο Γερμανός βασιλιάς Ερρίκος (Heinrich) γύρω στα 900 μ.Χ. φτάνει σε ένα γερμανικό κρατίδιο (στην Αμβέρσα, που σήμερα ανήκει στο Βέλγιο) για να μαζέψει στρατό και να πολεμήσει τους Ούγγρους. Προηγουμένως όμως πρέπει να λύσει το πρόβλημα ηγεσίας του κρατιδίου, επειδή ο ηγεμόνας του έχει πεθάνει, αφήνοντας δυο παιδιά κάτω από έναν επίτροπο. Το αγόρι μόλις έχει ενηλικιωθεί, αλλά έχει εξαφανισθεί και θεωρείται πως επίσης έχει πεθάνει. Ο επίτροπος είναι ο Φρειδερίκος του Τέλραμουντ, ένας ευγενής που αν έλειπαν τα παιδιά θα ήταν ο επικρατέστερος διάδοχος. Προσπαθεί να βγάλει απ' τη μέση την πριγκίπισσα Έλσα κατηγορώντας την ότι σκότωσε τον αδελφό της στο δάσος για να πάρει αυτή την διαδοχή. Εκείνη μόνο κάνει λόγο για ένα σπουδαίο ιππότη που είδε σε όραμα. Ο βασιλιάς αντιλαμβανόμενος ότι δεν μπορεί να την καταδικάσει χωρίς στοιχεία παραπέμπει την επίλυση στην αρχαία μέθοδο της μονομαχίας, όπου ο Θεός θα βοηθήσει να φανεί το δίκιο. Η κοπέλλα αναθέτει την υπεράσπισή της στον ιππότη που "είδε", δηλώνει πως αν έρθει είναι έτοιμη και να τον παντρευτεί αν αυτός θέλει, και ώ του θαύματος ο ιππότης φτάνει με μια βάρκα που οδηγεί ένας κύκνος. Πριν μονομαχήσει βάζει την Έλσα να του υποσχεθεί όμως ότι ποτέ δεν θα ρωτήσει ποιος είναι. Φυσικά εκείνη υπόσχεται κι αυτός επικρατεί του Φρειδερίκου, ο οποίος δεν είναι απλώς νικημένος, είναι ατιμασμένος επειδή ο Θεός τον απεκάλυψε ως ψεύτη. Η πλευρά των νικητών ετοιμάζεται για το γάμο. Ο ιππότης είναι πλέον ο νέος ηγεμόνας του κρατιδίου κι ο βασιλιάς τον περιμένει να ενώσει το στρατό του με τον υπόλοιπο γερμανικό στρατό. Η γυναίκα του Φρειδερίκου όμως δεν αποθαρρύνεται τόσο εύκολα και βάζει ιδέες στην αθώα Έλσα πως αν δεν ξέρει ποιος είναι ο καλός της μπορεί πολύ ωραία μια μέρα να φύγει ξαφνικά όπως ήρθε. Η Έλσα βασανίζει τον ιππότη μόλις φτάνουν στο νυφικό κρεββάτι να της αποκαλύψει το μυστικό κι αυτός εκνευρισμένος την επόμενη μέρα εξηγεί τα πάντα μπροστά σε όλους: Ότι είναι ο γιος του Πέρσιβαλ, ιππότη της Στρογγυλής Τραπέζης, ενώ ο ίδιος είναι υπερασπιστής του Άγιου Δισκοπότηρου (που βρήκε ο πατέρας του). Το Άγιο Δισκοπότηρο φυλάσσεται σε ένα μακρινό μοναστήρι και οι υπερασπιστές του, που ενίοτε αναλαμβάνουν εξωτερικές εργασίες, όπως να υπερασπίζονται αδικημένες κόρες, έχουν δώσει όρκο μυστικότητας όταν είναι σε αποστολή. Κατά συνέπεια μετά την αποκάλυψη του μυστικού είναι υποχρεωμένος να φύγει πίσω στο μοναστήρι. Η Έλσα τιμωρείται για την επιπολαιότητά της μένοντας ζωντοχήρα, πλην ευτυχώς για την τύχη του κρατιδίου και του βασιλιά που περιμένει πώς και πώς να πάρει το στρατό ο κύκνος μεταμορφώνεται σε άνθρωπο που δεν άλλος από τον εξαφανισμένο νόμιμο διάδοχο και αδελφό της Έλσας.
Ένας ουδέτερος τωρινός παρατηρητής της πρόσφατης παράστασης θα παρατηρούσε τα εξής: (α) Από μια οπτική πρόκειται λιγότερο για μια ιστορία ηρωισμού και περισσότερο για μια ιστορία που μας λέει πώς δυο σπουδαίοι άντρες καταστράφηκαν από τις γυναίκες τους: Επειδή η μια ήταν υπερφιλόδοξη, συνωμότισσα και ψεύτρα, ενώ η άλλη ήταν περίεργη και ανόητη (σαν την δική μας Πανδώρα). (Αυτά βέβαια κάτι μας λένε και για το πώς ο Βάγκνερ έβλεπε το γυναικείο φύλο). (β) Ο ήρωας Λόενγκριν δεν είναι καν Γερμανός, αλλά γιος ενός εκ των ιπποτών της Στρογγυλής Τραπέζης του βασιλιά Αρθούρου της Αγγλίας. Ο βασιλιάς τον διορίζει, χωρίς να τον θεωρεί π.χ. ξένο ή μετανάστη, πρίγκιπα σε μια σπουδαία γερμανική επαρχία. (γ) Ο Λόενγκριν, μόλις έρχεται η ώρα να αναχωρήσει επικεφαλής των γερμανικών στρατευμάτων για τον πόλεμο, τους παρατάει όλους σύξυλους και επιστρέφει στην υπεράσπιση του Άγιου Δισκοπότηρου, δηλαδή στα θρησκευτικά αμυντικά του καθήκοντα, τα οποία θεωρεί ότι έχουν προτεραιότητα. Σίγουρα δεν είναι το πρότυπο του ήρωα που υπερασπίζεται τη χώρα του. Προτιμάει ακόμη να υπερασπίζεται αδικημένα κορίτσια και να τα ερωτεύεται, μάλλον κατά παράβαση του ιπποτικού όρκου παρθενίας των υπερασπιστών του Holy Grail. (δ) Ο κορυφαίος Γερμανός πολεμιστής του έργου, ο Φρειδερίκος, που δημοσίως δεν σηκώνει μύγα στο σπαθί του, είναι υποχείριο της γυναίκας του και εύκολα πείθεται να υιοθετεί αμφίβολες ηθικά πρακτικές. (ε) Γενικότερα οι Γερμανοί στρατιωτικοί παρουσιάζονται μάλλον σαν επιπόλαιο φιλοπόλεμο πλήθος, που παρασύρεται δεξιά κι αριστερά. Και τέλος ας σημειωθεί μια περίεργη προσέγγιση στο "μυστήριο" από τον Βάγκνερ: Το μεγάλο μυστικό είναι το όνομα του ήρωα, που δεν επιτρέπεται να μάθει κανείς, που αποκαλύπτεται τελετουργικά στο τέλος, αλλά βεβαίως είναι ο τίτλος του έργου. Επομένως ακόμη και οι θεατές της πρώτης ποτέ παράστασης του Λόενγκριν το ήξεραν πριν καν μπουν στην αίθουσα.
Πόθεν τότε ο εθνικιστικός χαρακτήρας του έργου; Είναι γεγονός ότι η τωρινή ελληνική παράσταση προσπάθησε επιτυχώς να τον αποδυναμώσει, από τον μεταφραστή των υποτίτλων που γράφει το Deutsches Reich του αρχικού κειμένου ως "Γερμανία" ως τον ενδυματολόγο που χρησιμοποιεί μουντές στολές των αρχών του 20ου αιώνα και τον σκηνογράφο που δείχνει ως περιβάλλον ένα βιομηχανικό υποβαθμισμένο τοπίο. Με τον τρόπο βέβαια αυτόν έχουν καταστρέψει το λαμπερό μυθικό κόσμο, που και σήμερα δείχνουν άλλες παραστάσεις και που είναι πιθανότατα ουσιώδες μέρος του έργου. Με τον τρόπο αυτόν επίσης αλλοιώνεται ο θεμελιώδης χαρακτήρας του έργου και ο Έλληνας θεατής χάνει το context, το οποίο είναι προφανές στους Γερμανούς των παλιότερων αλλά και των τωρινών παραστάσεων και βλέπει ένα "άλλο" έργο που έχει εκδημοκρατισθεί και εξυγιανθεί, πιθανώς μεταξύ άλλων γιατί οι συντελεστές της νιώθουν ένοχοι που το ανεβάζουν. Κι έτσι ο θεατής χάνει την ευκαιρία να κατανοήσει τον ιστορικό και προπαγανδιστικό χαρακτήρα αυτού του έργου, χάνει την ευκαιρία "to know your enemy". Ποιο είναι αυτό το context;
Ο Βάγκνερ επέλεξε όχι τυχαία να δείξει μια εποχή που ανήκει στον μυθικό κόσμο της γερμανικής εθνογένεσης. Η όπερα γράφτηκε στα μέσα του 19ου αιώνα, σε μια περίοδο έντονης δημουργίας εθνικών κρατών. Η γαλλική επανάσταση είναι μόλις μισόν αιώνα πριν, η ελληνική μόλις δυο τρεις δεκαετίες. Είναι η περίοδος που τα νέα εθνικά κράτη όχι μόνο δημιουργούνται μέσα από συνεχείς πολέμους, αλλά και ξαναγράφουν την ιστορία τους ώστε να ταιριάζει με τις νέες εθνικές κι εθνικιστικές αντιλήψεις. Ο Ερρίκος ο Α' είναι σύμφωνα με την γερμανική εθνική αντίληψη ο πρώτος "Γερμανός" βασιλιάς που ένωσε τα υποτιθέμενα γερμανικά φύλα σε αυτοκρατορία. Οι Γερμανοί θεατές σίγουρα έβλεπαν με καμάρι τους ένδοξους "προγόνους" τους σε λαμπερές στολές να ετοιμάζονται ενωμένοι να πολεμήσουν τους εχθρούς. Επίσης θα μαγεύονταν από την ιδέα ενός παντοδύναμου σωτήρα που θα τους οδηγούσε με το εκ του Θεού εκπορευόμενο σπαθί του στη νίκη, παραβλέποντας επουσιώδεις και ανεπιθύμητες λεπτομέρειες, όπως η ξενική του καταγωγή ή το ότι την τελευταία στιγμή τους παράτησε. Η ιδέα του ξαφνικά εμφανιζόμενου ηγέτη πιθανότατα βόλευε και τον Χίτλερ, που δεν ήταν αποδεκτός από τη γερμανική αριστοκρατία. Καθένας σ' ένα έργο βλέπει αυτά που θέλει, αλλά η ιστορική χρήση του έχει ένα βάρος στον τρόπο που θα το δούμε ακόμη και σήμερα. Όση καλή θέληση κι αν έχουμε, ο Λόενγκριν είναι δυστυχώς ένα προπύργιο του γερμανικού εθνικισμού.
Ο Βάγκνερ επέλεξε όχι τυχαία να δείξει μια εποχή που ανήκει στον μυθικό κόσμο της γερμανικής εθνογένεσης. Η όπερα γράφτηκε στα μέσα του 19ου αιώνα, σε μια περίοδο έντονης δημουργίας εθνικών κρατών. Η γαλλική επανάσταση είναι μόλις μισόν αιώνα πριν, η ελληνική μόλις δυο τρεις δεκαετίες. Είναι η περίοδος που τα νέα εθνικά κράτη όχι μόνο δημιουργούνται μέσα από συνεχείς πολέμους, αλλά και ξαναγράφουν την ιστορία τους ώστε να ταιριάζει με τις νέες εθνικές κι εθνικιστικές αντιλήψεις. Ο Ερρίκος ο Α' είναι σύμφωνα με την γερμανική εθνική αντίληψη ο πρώτος "Γερμανός" βασιλιάς που ένωσε τα υποτιθέμενα γερμανικά φύλα σε αυτοκρατορία. Οι Γερμανοί θεατές σίγουρα έβλεπαν με καμάρι τους ένδοξους "προγόνους" τους σε λαμπερές στολές να ετοιμάζονται ενωμένοι να πολεμήσουν τους εχθρούς. Επίσης θα μαγεύονταν από την ιδέα ενός παντοδύναμου σωτήρα που θα τους οδηγούσε με το εκ του Θεού εκπορευόμενο σπαθί του στη νίκη, παραβλέποντας επουσιώδεις και ανεπιθύμητες λεπτομέρειες, όπως η ξενική του καταγωγή ή το ότι την τελευταία στιγμή τους παράτησε. Η ιδέα του ξαφνικά εμφανιζόμενου ηγέτη πιθανότατα βόλευε και τον Χίτλερ, που δεν ήταν αποδεκτός από τη γερμανική αριστοκρατία. Καθένας σ' ένα έργο βλέπει αυτά που θέλει, αλλά η ιστορική χρήση του έχει ένα βάρος στον τρόπο που θα το δούμε ακόμη και σήμερα. Όση καλή θέληση κι αν έχουμε, ο Λόενγκριν είναι δυστυχώς ένα προπύργιο του γερμανικού εθνικισμού.
Comments